Hipofiz- beynin dibində, gözün arxasında ortada yerləşən təxminən 1 sm böyüklüyündə bir orqandır və hormon istehsalından məsuldur, çünki bədənin bir çox hormon istehsal edən orqanına nəzarəti təmin edir. Adenomalar isə demək olar ki, böyümə xüsusiyyəti olmayan və bədənin digər toxumalarına yayılmayan xoşxassəli şişlərdir.

Hipofiz adenomaları beyində çox rast gəlinən və beyinə və ya bədənin digər hissələrinə yayılmayan xoşxassəli şişlərdir. Yaxşı xasiyyətli və yayılmasalar da, illər keçdikcə yavaş böyüyə bilərlər. Bundan əlavə, bu adenomalar həddindən artıq hormon ifraz edə bilər. Adenoma böyüdükcə və hipofiz vəzinin demək olar ki, hər tərəfində sümüklə əhatə olunduqca, hipofiz bezinin sıxılmasına və hormon istehsalının pozulmasına səbəb ola bilər. Bunlardan başqa, hipofiz vəzinə bitişik olan optik sinirə təzyiq edərək görmə itkisinə səbəb ola bilərlər.

Hipofiz adenomasının əlamətləri hansılardır?

Semptomların əsasən iki səbəbi var.

1. Kütləvi təsiri ilə adenomanın ətrafdakı toxumalara təzyiqi nəticəsində baş ağrısı, görmə qabiliyyətinin pozulması və ya hipofiz hormonlarının istehsalının azalması.
2. Adenomanın nəzarətsiz həddindən artıq hormon istehsalı.

Hansı hormon çatışmazlığı müşahidə olunur?

Hipofiz vəzində 6 hormon əmələ gəlir. Bu hormonlar qalxanabənzər vəzi, böyrəküstü vəzi və yumurtalıqları (kişilərdə testislər, qadınlarda yumurtalıqlar) idarə edir. Hipofiz vəzinin xəstəlikləri hormon çatışmazlığına səbəb olur;

Qalxanabənzər vəz tənbəlliyinə görə yorğunluq, çəki artımı, qəbizlik, konsentrasiyanın azalması, dəri quruması kimi əlamətlər meydana çıxır. Böyrəküstü vəzi tənbəlliyi səbəbiylə həddindən artıq zəiflik, aşağı qan təzyiqi, qan şəkərinin azalması və huşunu itirmə baş verə bilər. Yumurtalıqların tənbəlliyindən asılı olaraq, menstruasiya pozğunluğu, hamilə qala bilməmə, qadınlarda süd vəzilərinin kiçilməsi, kişilərdə erektil disfunksiya, sperma çatışmazlığı, libidonun azalması kimi əlamətlər inkişaf edə bilər.

Adenomalar da hormon istehsalına səbəb ola bilər. Hipofiz adenomaları da kütləvi təsir vasitəsilə hormon istehsalını pozaraq hormon istehsal etmək qabiliyyətinə malik ola bilər. Hormon istehsal etmək qabiliyyəti ümumiyyətlə tək bir hormona aiddir. Ən çox rast gəlinən hormon həddindən artıq süd hormonu (prolaktin) və bu xəstəliyə prolaktinoma deyilir. Qadınlarda ən bariz əlamətlər aybaşı dövrünün pozulması, döşlərdən süd axması, hamilə qala bilməmək və tüklərin artmasıdır. Kişilərdə bunlara erektil disfunksiya, sperma çatışmazlığı, iktidarsızlıq və uşaq sahibi ola bilməmək daxildir. Həddindən artıq böyümə hormonu həddindən artıq böyüməyə və böyüyən uşaqlarda gigantizm adlanan vəziyyətə səbəb olur. Bu vəziyyət çox nadirdir. Yetkinlik dövründə adətən əl və ayaqların böyüməsi, çənənin böyüməsi, həddindən artıq tərləmə, səsin dərinləşməsi, aybaşı dövrünün pozulması kimi əlamətlərə səbəb olur. Böyrəküstü vəzi stimullaşdıran hormonlar həddindən artıq olduqda, Cushing adlı xəstəlik meydana gəlir. Çəki artımı, üzün yuvarlaqlaşdırılması, dəridə bənövşəyi çatlar, tüklərin böyüməsi, sızanaqlar, təzyiqin artması, qan şəkərinin artması əsas simptomlardır.

Hipofiz adenomalarının səbəb olduğu görmə pozğunluğu adətən bir göz bağlı olduqda və ətrafdakı bəzi nahiyələr görünmədikdə baş verir. Hər iki göz açıq olduqda fərq edilə bilməz.

Həm də heç bir simptoma səbəb olmayan hipofiz adenoması ola bilər. Bu tip adenomalar bu gün ən çox rast gəlinən hipofiz adenomalarını təşkil edir. Bu tip adenomalar başqa məqsədlər üçün aparılan testlər nəticəsində təsadüfən aşkar edilir. Adenomalar hormon istehsal edən xüsusiyyətlərə malik olmaya bilər və ya kiçik olduqları üçün təzyiq əlamətlərinə səbəb olmaya bilər.

Hipofiz adenomasının müalicəsi nədir?

Hipofiz adenomasının müalicəsi müxtəlifdir. Müalicə adenomanın sıxılma tapıntılarına, hormon istehsal edib etməməsinə və rentgenoloji görünüşünə görə dəyişir. Əməliyyat tələb edən adenomalar olsa da, dərmanla müalicə oluna bilənlər kifayət qədər böyük bir qrup təşkil edir. Hətta hipofiz adenomaları var ki, onlar heç bir müalicə tələb etmədən yalnız monitorinq olunacaqlar. Xüsusilə həddindən artıq hormon istehsalının dərman müalicəsi ilə basdırıla bilmədiyi hipofiz adenomalarında cərrahiyyə əməliyyatı aparılır. Ayrıca ətrafdakı toxumalara yayılan və təzyiqə səbəb olan hallarda əməliyyata üstünlük verilməlidir.

Əməliyyatdan sonra toxumanın illər ərzində yenidən böyüməsi ehtimalı var. Bu səbəbdən, təqib zamanı digər müalicələrə baxmayaraq təkrarlanan adenomalarda təkrar əməliyyat tələb oluna bilər. Həddindən artıq süd hormonuna səbəb olan hipofiz adenomalarının (prolaktinoma) müalicəsi adətən dərmanlarla aparılır. Dərman müalicəsi ilə artıq hormonları normal vəziyyətə gətirmək və adenomanı daraltmaq da mümkündür. Dərman müalicəsi bəzi digər hipofiz adenomalarında da tətbiq oluna bilər. Hormon çatışmazlığı olan xəstələr üçün, itkin hormonu əvəz etmək üçün müalicələr endokrinoloqların nəzarəti altında davam etdirilməli olan dərman müalicəsidir.

Cərrahiyyə və dərman müalicəsi xaricində tətbiq oluna bilən başqa bir müalicə növü radiasiya terapiyasıdır. Radiasiya terapiyasının təsiri illər ərzində görünür. Ümumiyyətlə digər müalicələrə adekvat reaksiya olmadığı hallarda tətbiq edilir. Hormon yoxlamaları illər ərzində aparılmalıdır, çünki uzun müddətdə nəticələr yavaş olur.

Sizin sağlamlığınız mənim naliyyətimdir!

Neyrocərrah Bəhruz Eyvazov