Onurğa beyin zədələnmələri - MÜSAHİBƏ

Onurğa beyin travmaları, xüsusilə də bıçaqlanma kimi ciddi zədələnmələr, insan həyatında qalıcı dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Bu ağır travmaların müalicəsi və bərpası ilə bağlı suallarımızı neyrocərrah Dr. Bəhruz Eyvazov cavablandırır.

Jurnalist: Bəhruz həkim onurğa beyin hansı funksiyaları yerinə yetirir və onun zədələnməsi zamanı orqanizmdə nə kimi dəyişikliklər baş verir?

Dr. Bəhruz Eyvazov: Onurğa beyin orqanizmin mərkəzi sinir sisteminin baş beyinlə birlikdə əsas komponentlərindən biridir. Bu strukturlar bədənimizin bütün funksiyalarının koordinasiyasını təmin edir. Onurğa beyin baş beyindən çıxaraq onurğa sütununun içərisində yerləşir və boyundan başlayaraq belin aşağı hissəsinə qədər uzanır. Onun əsas vəzifəsi baş beyinlə bədənin müxtəlif nahiyələri arasında "informasiyanın magistralı" rolunu oynamaqdır.

Baş beyin hər hansı bir hərəkət və ya reaksiya haqqında qərar verdikdə bu siqnallar sinir impulsları şəklində onurğa beyin vasitəsilə əzələlərə ötürülür. Eyni zamanda, dəridən və daxili orqanlardan gələn hissiyyat məlumatları da onurğa beyindən keçərək baş beyinə çatdırılır. Beləliklə, insan həm hərəkət edir, həm də toxunma, ağrı, temperatur kimi hissləri qavrayır.

Onurğa beyin əsasən sinir liflərindən və neyronlardan ibarətdir. Bu sinir lifləri həm yuxarı (afferent – hissiyyat), həm də aşağı (efferent – hərəkət) istiqamətlərdə informasiya ötürür. Məhz bu sistemin bütövlüyü orqanizmin normal işləməsi üçün son dərəcə vacibdir.

Lakin hər hansı bir səbəbdən, məsələn travma (qəzalar, bıçaqlanma, düşmə və s.) nəticəsində onurğa beyində zədələnmə baş verərsə, ciddi fəsadlar meydana çıxır. Xüsusilə zədə nahiyyəsindən aşağıdakı hissələrdə sinir siqnallarının ötürülməsi dayanır. Bu isə hissiyyatın itməsinə (keylik) və hərəkətin məhdudlaşmasına və ya tam yox olmasına (iflic) gətirib çıxarır. Bu cür vəziyyət xəstənin həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə azaldır və daim tibbi nəzarət və reabilitasiya tələb edir.

Qeyd etmək vacibdir ki, travmanın baş verdiyi onurğa beyin nahiyəsi də fəsadların səviyyəsini müəyyən edir. Məsələn, boyun onurğasında baş verən zədələr ətrafların tam iflici (tetraplegiya), sinə və bel nahiyəsində isə yalnız aşağı ətrafların iflici (paraplegiya) ilə nəticələnə bilər.

Jurnalist: Son zamanlar bəzi pasiyentlərdə bıçaqlanma nəticəsində onurğa beyninin zədələnməsi halları müşahidə olunur. Belə kəskin travmaların bərpası mümkündürmü?

Dr. Bəhruz Eyvazov: Təəssüf ki, onurğa beyinin iti alətlə – xüsusilə də bıçaqla – zədələnməsi zamanı sinir toxuması ciddi şəkildə yaralanır. Bu cür travmalar birbaşa sinir liflərinin qırılmasına, kəsilməsinə və ya onların strukturunun pozulmasına səbəb olur. Onurğa beyin bədənimizin hərəkət və hissiyyat funksiyalarını idarə edən sinir yollarının ötürücüsü olduğu üçün onun bu cür zədələnməsi orqanizmdə çox ciddi nevroloji pozuntulara gətirib çıxara bilər.

Əgər onurğa beyindəki zədə tam kəsilmə şəklindədirsə – yəni sinir lifləri tamamilə qırılıbsa və heç bir funksional əlaqə qalmayıbsa – bu halda müasir tibbin, xüsusilə neyrocərrahiyənin bugünkü imkanları bu sinir yollarını əvvəlki vəziyyətinə gətirməyə kifayət etmir. Yəni, kəsilmiş sinir liflərini cərrahi yolla "dikinmək" və əvvəlki funksiyasını tam olaraq bərpa etmək indiki mərhələdə mümkün deyil. Bu, həm elmi, həm texnoloji, həm də bioloji baxımdan çətinlik yaradan bir sahədir və dünyanın müxtəlif tədqiqat mərkəzlərində bu istiqamətdə araşdırmalar hələ də davam edir.

Lakin ümidverici hal odur ki, bütün travmalar tam kəsilmə ilə nəticələnmir. Bir çox hallarda sinir liflərinin yalnız bir hissəsi zədələnir, digər hissəsi isə salamat qalır. Bu isə qismən kəsilmə adlanır. Belə hallarda bəzi motor (hərəkət) və sensor (hissiyat) yolları fəaliyyətini qismən də olsa davam etdirə bilər. Məhz bu hallar bərpa imkanlarının varlığını göstərir.

Qismən zədələnmiş onurğa beyində regenerasiya (bərpa) prosesi bir çox faktordan asılı olur:

• Zədənin səviyyəsi və miqyası

• Zədədən sonra tibbi müdaxilənin vaxtında və düzgün aparılması

• Pasiyentin yaş və ümumi sağlamlıq vəziyyəti

• Reabilitasiya prosesinin intensivliyi və müddəti

• İradə, motivasiya və psixoloji dayanıqlılıq

Belə hallarda həkimlərin tövsiyəsi ilə fizioterapiya, reabilitasiya proqramları, elektrik stimulyasiya üsulları və xüsusi hərəkət məşqləri tətbiq olunur. Müəyyən müddət ərzində bu yanaşmalar nəticəsində sinir yollarında qismən funksional bərpa müşahidə oluna bilər.

Əlavə olaraq, bəzən travma sonrası onurğa beyində ödem (şiş), hematoma (qan yığılması) və ya xarici sıxılma (sümük fraqmenti və ya digər toxuma təzyiqi) kimi səbəblər də mövcud olur. Bu hallar vaxtında neyrocərrahi müdaxilə ilə aradan qaldırıldıqda bərpa şansı əhəmiyyətli dərəcədə artır.

Nəticə olaraq, tam kəsilmə zamanı tibbi imkanlar məhduddur, amma qismən zədələnmələrdə ümidsizliyə qapılmadan müalicəyə və reabilitasiyaya başlamaq çox vacibdir. Hər bir pasiyentin vəziyyəti fərdi şəkildə qiymətləndirilməli, diaqnoz və müalicə planı peşəkar komanda tərəfindən hazırlanmalıdır.

Jurnalist: Onurğa beyin travmasından sonra cərrahi müdaxilə hansı hallarda vacib olur?

Dr. Bəhruz Eyvazov: Əgər travma nəticəsində onurğa beyində hematoma (yəni qan yığılması) yaranıbsa və ya sümük fraqmenti sinir toxumasını sıxırsa, bu zaman neyrocərrahi müdaxilə vacib sayılır. Əməliyyat vasitəsilə həmin sıxıcı faktorlar aradan qaldırılır və bu, daha ciddi nevroloji defisitlərin qarşısını ala bilər. Bu cür müdaxilələr nə qədər tez həyata keçirilərsə, bərpa ehtimalı da bir o qədər yüksək olur.

Jurnalist: Tam kəsilmə olmayan hallarda hansı bərpa üsulları mövcuddur?

Dr. Bəhruz Eyvazov: Bu cür hallarda əsas müalicə reabilitasiya yönümlü olur. Mərkəzdə isə fizioterapiya və fərdi reabilitasiya proqramları dayanır. Konkret olaraq:

• Fizioterapiya və hərəkət terapiyası – Əzələ tonusunu saxlamaq və bədən funksiyalarını stimullaşdırmaq üçün vacibdir.

• Nevroloji reabilitasiya proqramları – Onurğa beyinlə bağlı sinir yollarının bərpasına kömək edir.

• Elektrik stimulyasiyası – Zədələnmiş sinirlərin yenidən aktivləşdirilməsinə xidmət edir.

• Psixoloji dəstək və sosial adaptasiya – Bu, həm pasiyentin, həm də ailəsinin bu vəziyyətə uyğunlaşmasında önəmli rol oynayır.

Jurnalist: Bərpa prosesi nə qədər davam edir və hansı amillər ona təsir edir?

Dr. Bəhruz Eyvazov: Bərpa müddəti hər pasiyentə görə fərqlənir. Bu, bir sıra amillərdən asılıdır: travmanın dərəcəsi, əməliyyata və müalicəyə başlanma vaxtı, zədələnmə nahiyəsi və nevroloji defisitlərin dərinliyi. Eləcə də xəstənin yaşı, ümumi sağlamlıq vəziyyəti, motivasiyası və reabilitasiya proqramına uyğunluğu da rol oynayır. Bəzən aylar, hətta illər çəkə bilər. Amma səbr və düzgün müalicə ilə irəliləyiş mümkündür.

Jurnalist: Bıçaqlanma kimi ağır zədələnmə yaşamış xəstələrə nə tövsiyə edirsiniz?

Dr. Bəhruz Eyvazov: Əvvəla, hər hansı onurğa beyin travması — istər yol-nəqliyyat qəzası, istərsə də kəskin bıçaqlanma və ya digər travmatik hadisə nəticəsində baş versin — ilk saatlar “qızıl vaxt” hesab olunur. Bu müddət ərzində vaxtında tibbi müdaxilə göstərilməsi zədənin təsirini minimuma endirə və uzunmüddətli fəsadların qarşısını ala bilər.

Belə hallarda ilk tibbi yardım və təxirəsalınmaz tibbi evakuasiya olduqca vacibdir. Xəstə yerindən düzgün şəkildə tərpədilməli, onurğa sütununa əlavə zərər verməmək üçün xüsusi qoruyucu tədbirlər görülməlidir. Təəssüf ki, bəzən travma baş verdikdən sonra xəstə ya evdə gözləyir, ya da vaxtında ixtisaslı yardım almır. Bu isə zədənin dərinləşməsinə və bərpa ehtimalının azalmasına səbəb ola bilər.

Travmadan sonra xəstə mümkün qədər tez neyrocərrahın nəzarətinə götürülməlidir. Neyrocərrah xəstənin vəziyyətini qiymətləndirərək müvafiq diaqnostik müayinələr (MRT, KT və s.) aparmalı və zədənin növünü (tam və ya qismən kəsilmə, hematoma, sıxılma və s.) müəyyənləşdirməlidir. Əgər əməliyyat tələb olunursa, bu cərrahi müdaxilənin vaxtında aparılması bəzən həyatla ölüm arasında fərq yarada bilər.

Müalicənin yalnız cərrahi mərhələsi ilə bitmədiyini başa düşmək vacibdir. Reabilitasiya prosesi travma sonrası bərpanın əsas mərhələsidir və hər bir pasiyent üçün fərdi şəkildə planlaşdırılmalıdır. Reabilitasiya komandası adətən aşağıdakı mütəxəssislərdən ibarət olur:

• Neyrocərrah və ya nevroloq

• Fizioterapevt

• Reabilitasiya terapevti

• Psixoloq

• Bərpa tibb bacısı

• Sosial işçi

Bu komandalarla ardıcıl şəkildə işləmək və individual reabilitasiya planına sadiq qalmaq uzunmüddətli baxım və dəstək tələb edir. Reabilitasiya təkcə fiziki hərəkətlərin bərpası deyil, həm də xəstənin psixoloji dayanıqlılığının artırılması, gündəlik həyat bacarıqlarının yenidən formalaşdırılması və sosial həyata adaptasiyasıdır.

Bir çox hallarda pasiyentlərdə depressiya, ümid itkisi və motivasiya çatışmazlığı müşahidə oluna bilər. Belə vəziyyətlərdə psixoloji dəstək, ailənin rolu və sosial mühitin anlayışlı yanaşması xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Qeyd etmək lazımdır ki, onurğa beyin zədəsi diaqnozu həyatın sonu demək deyil – düzgün yanaşma ilə pasiyentlər yenidən cəmiyyətə qayıda, hətta müstəqil həyat sürə bilərlər.

Ən vacibi budur:

• Ümid kəsməmək,
• Davamlılıqla müalicəyə riayət etmək,
• Peşəkar nəzarətdə olmaq
• Fiziki və mənəvi baxımdan güclü qalmaq.

Unutmayaq ki, bərpa bir prosesdir və bu prosesdə irəliləyiş bir çox hallarda mümkündür — amma vaxtında başlanan, ardıcıl və kompleks yanaşma ilə.

Jurnalist: Təşəkkür edirik, doktor. Bu dəyərli məlumatlar travma ilə qarşılaşan bir çox insana yol göstərəcək.

Dr. Bəhruz Eyvazov: Mən təşəkkür edirəm. Onurğa beyin zədələnmələri çox həssas bir sahədir və zamanında, düzgün yanaşma ilə bir çox hallarda vəziyyəti yaxşılaşdırmaq mümkündür.

Ətraflı məlumat və fərdi konsultasiya üçün Dr. Bəhruz Eyvazovun neyrocərrahi kabineti ilə əlaqə saxlaya bilərsiniz.

Əlaqə: +994504663646
Ünvan: Baki Bərpa Mərkəzi - Abdulvahab Salamzade 593
Veb sayt: behruzeyvazov.com